มะคำดีควาย เป็นสมุนไพรที่มีประโยชน์เเละสรรพคุณอย่างน่าอัศจรรย์

[าร]

มะคำดีควาย
ชื่อสมุนไพร มะคำดีควาย
ชื่ออื่นๆ/ชื่อแคว้น ประคำดีความ(ทั่วๆไป,ภาคกลาง),มะซัก,ส้มป่อยเทศ(ภาคเหนือ),คำดีควาย(ภาคใต้),ชะแซ,ซะเหล่าด(กะเหรี่ยง)
ชื่อวิทยาศาสตร์ มะคำดีควายสามารถแบ่งออกเป็น 2 จำพวก คือ Sapindus rarak DC. รวมทั้ง Sapindus trifoliatus L.
ชื่อพ้องวิทยาศาสตร์ ชนิด S.rarak DC. เป็น Dittelasma rarak (DC.) Benth. & Hook. f. และก็จำพวก S. trifoliatus L. เป็น Sapindus emarginatustus Vahl.
ชื่อสามัญ ชนิด S.rarak DC. คือSoap Nut Tree . รวมทั้ง S. trifoliatus L. เป็น Soapberry Tree
ตระกูล SAPINDACEAE
บ้านเกิดมะคำดีควาย
มะคำดีควาย (อีกทั้ง 2 จำพวก) มีบ้านเกิดในเขตร้อยของภูมิภาคทวีปเอเชียใต้รวมทั้งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เช่น ในประเทศ อินเดีย(โดยเฉพาะอย่างยิ่งประเทศอัสลัม),เนปาล,บังคลาเทศ,พม่า,ไทย,ลาว,เขมร,มาเลเซีย อินโดนีเซีย ถัดมาได้มีการกระจัดกระจายประเภทไปในประเทศในทวีปเอเชียอื่นๆได้แก่ ไต้หวัน,จีน,ประเทศปากีสถาน อื่นๆอีกมากมาย สำหรับในประเทศไทยสามารถพบได้ทั่วทุกภูมิภาคของประเทศโดยพบได้ทั่วไปในป่าเบญจพรรณ รวมทั้งป่าดงดิบแล้งที่มีความสูงตั้งแต่ 150-1600 เมตรจากระดับน้ำทะเล
ลักษณะทั่วไปมะคำดีควาย
มะคำดีความ(จำพวก S.rarak DC.) จัดเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง ลำต้น ความสูงโดยประมาณ 5-10 เมตร มีลักษณะเปลือกเป็นสีน้ำตาลอมเทา ค่อนข้างเรียบ มีเรือนยอดเป็นทรงพุ่มไม้หนาทึบ
ใบ ออกเป็นช่อ เรียงสลับกัน ช่อใบมีใบย่อยราว 5-9 คู่ ใบย่อยมีลักษณะรูปหอก โคนใบสอบเข้าหากัน ปลายใบเรียวแหลม ใบกว้างราว 0.6 -1.2 นิ้ว ยาวราวๆ 2.5- 4 นิ้ว ใบมีสีเขียวเข้มเหมือนใบทองหลาง
ดอกออกเป็นช่อ ตามปลายกิ่ง มีลักษณะดอกขนาดเล็ก สีขาวนวล หรือสีเหลืองอ่อน ดอกมีกลีบรองกลีบขนาดเล็ก ประมาณ 4 กลีบ โคนกลีบเชื่อมชิดกัน มีกลีบดอกประมาณ 5 กลีบ กลีบข้างนอกมีขนสั้น สีน้ำตาลปนแดง ขึ้นกระจาย มีเกสรตัวผู้กึ่งกลางดอก โดยประมาณ 10 อัน
ผลมีลักษณะออกจะกลม สีเขียวเมื่ออ่อน สีเหลืองฉ่ำเมื่อสุก รวมทั้งมีสีน้ำตาล จนกระทั่งดำเป็นลำดับเมื่อแก่แล้วก็แห้ง เปลือกมีลักษณะแข็ง ข้างในมีเม็ด ผลหนึ่งมี 1 เมล็ดแค่นั้น ออกดอกออกผลหลาบผลเป็นพวง ขนาดผลเส้นผ่านศูนย์กลาง โดยประมาณ 0.6 นิ้ว
ส่วนมะคำดีควาย (จำพวก Sapindus trifoliatus L.) จัดเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลาง เหมือนกันมีเหย้ามีเรือนยอดของต้นหนาทึบ ลำต้นมักคดงอ มีความสูงของต้นโดยประมาณ 10-30 เมตร เปลือกลำต้นเป็นสีน้ำตาลอ่อน แตกเป็นร่องลึกตามแนวยาว ยอดอ่อนและกิ่งอ่อนมีขนสีน้ำตาล
ใบเป็นใบประกอบแบบขนนกออกเรียงสลับกัน ในช่อหนึ่งจะมีใบย่อยอยู่ราวๆ 2-4 ใบ ลักษณะของใบย่อยเป็นรูปรีแกมรูปขอบขนาน ปลายใบมน โคนใบมน ส่วนขอบใบเรียบ ใบมีขนาดกว้างราว 5-7 เซนติเมตรรวมทั้งยาวราวๆ 10-14 เซนติเมตร แผ่นใบเรียบเป็นสีเขียว
ดอกออกดอกเป็นช่อขนาดใหญ่ โดยจะออกรอบๆปลายกิ่ง ดอกเป็นแบบแยกเพศแต่ว่าอยู่บนต้นเดียวกัน รูปแบบของดอกเป็นดอกเล็กสีขาวนวลหรือเป็นสีเหลืองอ่อนๆในหนึ่งดอกจะมีกลีบรองดอกขนาดเล็กประมาณ 4 กลีบ โคนกลีบเชื่อมชิดกัน แล้วก็มีกลีบดอกราว 5 กลีบ กลีบข้างนอกมีขนสั้นๆสีน้ำตาลปนแดงขึ้นกระจาย ส่วนบริเวณกึ่งกลางดอกมีเกสรเพศผู้อยู่ 10 ก้าน
ผลออกรวมกันเป็นพวง มีลักษณะออกจะกลม มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางราวๆ 1.5-2 เซนติเมตร ผลสดสีเขียว ผิวผลเรียบหรืออาจมีรอยย่นที่ผลบ้างนิดหน่อย เปลือกผลเมื่อแก่จะเป็นสีน้ำตาลเข้มเกือบดำ ผลมีพู 3 พู และก็มักจะฝ่อไป 1-2 พู เนื้อในผลมีลักษณะเหนียว ใส เป็นสีน้ำตาล แล้วก็มีรสหวาน ภายในผลมีเมล็ด 1 เมล็ด เม็ดมีลักษณะกลมสีดำวาว เป็นเม็ดที่มีเปลือกหุ้มแข็ง
การขยายพันธุ์มะคำดีควาย
มะคำดีควายสามารถแพร่พันธุ์ได้โดยการใช้เม็ด โดยใช้เม็ดแก่แช่น้ำราวๆ 1-2 คืน ก่อนนำไปเพาะเพื่อให้งอกได้เร็วขึ้น และหลังจากนั้นก็ค่อยนำไปเพาะในกระบะเพาะหรือถุงเพาะชำ แล้วต่อจากนั้นให้น้ำทุกๆวันจนเริ่มงอก แล้วก็เมื่อต้นกล้าโตแล้วก็มีความสูงราวๆ 30 เซนติเมตร จึงนำไปปลูกลงหลุมในพื้นที่ที่ปรารถนา หรือบางครั้งก็อาจจะใช้เมล็ดที่แช่น้ำแล้วไปหยอดลงหลุมที่จำต้องปลูกเลยก็ได้
องค์ประกอบทางเคมี ทั้ง 2 ชนิด พบสาร hederagenin Quercetin, Quercetin -3 - a - A- arabofuranoside, ß - Sitosterol, Emarginatoside, O - Methyl-Saponin, Sapindus – Saponin
สรรพคุณมะคำดีควาย
ในอดีตคนไทยตามชนบทใช้ประโยชน์จาก เช่น นำผลมาใช้เป็นสารล้างแทนสบู่เพื่อชำระล้างร่างกาย สระผม หรือเอาไปใช้ซักผ้า หรือใช้ชำระล้างของใช้ของสอยต่างๆนำเมล็ดที่มีลักษณะกลมและแข็ง มีสีน้ำตาลดำ ไปใช้ร้อยทำเป็นลูกประคำ หรือเครื่องรางของขลังต่างๆและยังมีการนำผลของมาใช้เพื่อการเบื่อปลา และก็ใช้เป็นยากำจัดแมลงต่างๆ
ในส่วนของการนำมาใช้เป็นยาสมุนไพรนั้นตามตำรายาไทยบอกว่า มะคำดีควายทั้ง 2 จำพวก (S.rarak DC. และ S.trifolialus L.) สามารถประยุกต์ใช้เป็นยาสมุนไพรแทนกันได้เนื่องจากว่าให้สรรพคุณทางยาแบบเดียวกัน เป็น ผลแก่ แก้ไข้ ดับพิษร้อนข้างใน ดับพิษทุกสิ่งทุกอย่าง แก้ไข้แก้เลือด แก้หอบด้วยเหตุว่าปอดชื้น ปอดบวม แก้หวัด คัดจมูก แก้กาฬ แก้โรคผิวหนัง รักษาสิว แก้พิษตานซาง แก้เสลดสุมฝีอันเปื่อยพัง แก้จุดรอยดำ บำรุงน้ำดี หรือใช้ผสมในตำรับยาร่วมกับสมุนไพรอื่นๆรักษาโรคตัวร้อนนอนไม่หลับ นอนตกใจผวา แก้สลบ แก้พิษ ฝึกหัด ผ่องใส แก้ฝีเกลื่อนกลาด แก้ปากเปื่อยยุ่ย แก้สารพัดสารพันพิษ สรพัดกาฬ แก้ไข้จับเซื่องซึม แก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้สารพัดสารพันไข้ทั้งมวล แก้ชันนะตุ(โรคผิวหนังพุพองบนหัวเด็ก) แก้เชื้อรา แก้รังแค ใช้บำรุงรักษาผมให้ดกดำ ยากำจัดเหา ทำลายเชื้อรา รังแคบนหนังหัว ใบ แก้พิษรอยดำ ดับพิษกาฬ แก้ทุราวาส ราก แก้ริดสีดวงมองดูคร่อ แก้โรคหืดรากผสมในตำรับยาร่วมกับสมุนไพรอื่น ใช้แก้วัณโรค ต้น แก้ลมคลื่นเหียน แก้พิษไข้ แก้พิษร้อน แก้ฝีอักเสบ แก้ฝีหัวคว่ำ แก้กษัย แบบ/ขนาดวิธีใช้
รักษาชันตุๆ ใช้ผล 4-5 ผล แกะเอาแต่เนื้อ ต้มกับน้ำประมาณ 1 ถ้วย ใช้น้ำทาที่ศีรษะที่เป็นชันเหม็นตุวันละ 2 ครั้ง ตอนเช้า เย็น หรือใช้เนื้อ 1 ผล ตีกับน้ำสะอาดจนเป็นฟอง ใช้สระผมที่เป็นชันตุวันละ 1 ครั้ง ตราบจนกระทั่งจะหาย
รักษาผิวหนังพุพอง น้ำเหลืองเสีย ใช้ผล 10-15 ผล ต้มกับน้ำพอประมาณ นำเฉพาะน้ำมาชำระล้าง หรือแช่รอบๆที่เป็นแผลนาน 5 นาที ทั้งตอนเช้าแล้วก็เย็น
ใช้เม็ดสดหรือแห้งเอามาตำให้ ละเอียด ใช้พอกหรือเอามาละลายน้ำล้างแผล แก้โรคผิวหนัง ใช้ผลที่แห้งนำมาคั่วให้เกรียม จาก นั้นใช้ปรุงเป็นยาดับพิษได้ทุกจำพวก แก้รอยแดงด้านใน แก้ไข้ แก้หืด หอบ แก้โรคผิวหนัง แล้วก็แก้เสลดสุมฝีที่เปื่อยพัง
การศึกษาทางเภสัชวิทยา
ชนิด S.rarak DC. ฤทธิ์ต้านเชื้อรา สารสกัดจากผลไม่ระบุตัวทำละลาย แล้วก็สารสกัดน้ำจากผล มีฤทธิ์ต้านทานเชื้อราที่ทำให้เกิดโรคผิวหนัง, Candida albicans รวมทั้ง Cryptococcus neoformans ด้วยแนวทางทดสอบแบบ agar disc diffusion แม้กระนั้นมีฤทธิ์ต้านทานเชื้อดังกล่าวต่ำกว่ายา ketoconazole (1, 2) สารสกัดน้ำจากเปลือกผลที่ทำให้แห้งด้วยวิธีแช่แข็ง แล้วผสมลงในแชมพู ความเข้มข้น 5 มก./มล. ทำให้เส้นผมสะอาดและก็อาการคันหัวลดน้อยลง
ประเภท S.trifolialusL. ฤทธิ์ต้านเชื้อรา สารสกัดซาโปนินจากผลมะคำดีควายมีฤทธิ์ต้านทานเชื้อรา dermatophytes คือ Epidermophyton floccosum, Microsporum gypseum รวมทั้งTrichophyton mentagrophytes ค่าความเข้มข้นต่ำสุดที่สามารถยั้งการเติบโตของเชื้อรา (MIC) เท่ากับ 250 มคกรัม/ล. รวมทั้งยังมีการทดสอบของซาโปนินจากสารสกัดต้านเชื้อรา T. mentagrophytes และก็ E. floccosum ที่ค่าความเข้มข้นต่ำสุดซึ่งสามารถยั้งการเติบโตของเชื้อรา (MIC) พอๆกับ 25 มิลลิกรัม/ลิตร รวมทั้งต่อต้านเชื้อรา M. gypseum ที่ค่าความเข้มข้นต่ำสุดซึ่งสามารถยั้งการเจริญเติบโตของเชื้อรา (MIC) เท่ากับ 50 มก./ลิตร มีการทดสอบทางสถานพยาบาลโดยใช้สารสกัดเอทานอล (70%) ทาข้างนอก ขนาด 2% ในคน มีฤทธิ์ต่อต้านเชื้อรา
ฤทธิ์ลดการอักเสบ มีการทดลองทางสถานพยาบาลโดยใช้น้ำสกัดฉีดเข้าท้องของคน พบว่ามีฤทธิ์ลดการอักเสบได้
ฤทธิ์แก้ปวด สารสกัดเอทานอลรวมทั้งน้ำ ในอัตราส่วน 1:1 กรอกเข้าทางกระเพาะอาหารของหนูถีบจักร พบว่าไม่มีฤทธิ์แก้ปวด
การเรียนทางพิษวิทยา
การทดลองความเป็นพิษพบว่า เมื่อฉีดสารสกัดด้วยเอทานอลแล้วก็น้ำ (1:1) เข้าท้องหนูถีบจักร ขนาดที่ทำให้สัตว์ทดสอบตายครึ่งหนึ่ง (LD50)เป็น 17.8 มิลลิกรัม/กิโลกรัม ส่วนอีกการทดลองพบว่าขนาดที่ทำให้สัตว์ทดลองตายครึ่งเดียว (LD50)มีค่ามากยิ่งกว่า 1 ก./กก.
ขึ้นรถเคมีในผลประคำดีควายที่เป็นพิษ เป็น saponin, emerginatonede แล้วก็ o-methyl-saponin มีรสเฝื่อนฝาด ขม รวมทั้งกลิ่นแรง โดยจะออกฤทธิ์ทำลายเม็ดเลือดแดงได้ ถ้าเป็นผุยผงแห้ง ถ้าเข้าทางจมูกจะเกิดการระคายเคืองเยื่อบุจมูก

ข้อแนะนำ/ข้อควรระวัง
สำหรับเพื่อการใช้ผลมแล้วใช้ชโลมผมเพื่อแก้ชันนะตุ ไม่สมควรชโลมไว้เป็นระยะเวลานานกว่าไปแล้วก็ควรจะระวังอย่าให้เข้าตาเนื่องจากว่าอาจส่งผลให้แสบตาแล้วก็ทำให้ตาอักเสบได้และไม่ควรจะใช้บ่อยมากหรือใช้ในจำนวนที่มากจนเกินไป
เมื่อใช้น้ำสุกผลมะคำดีควายทาผมแล้วควรจะล้างออกให้หมด เพราะอาจทำให้ผมตกได้
ไม่สมควรกินผลเพราะว่า จะก่อให้กำเนิดอาการคลื่นไส้อ้วก มีลักษณะอาการท้องเสีย ระคายต่อระบบทางเดินอาหารได้
ถ้าผงของซึ่งมีสารซาโปนินเข้าทางจมูก จะมีผลให้กำเนิดอาการระคายและทำให้จาม หากฉีดเข้าเส้นเลือดจะก่อให้เม็ดเลือดแดงแตก
เอกสารอ้างอิง
หนังสือสมุนไพรในอุทยานแห่งชาติภาคเหนือ.  “มะคำดีควาย”.  (พญ.เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ).  หน้า 151.
 ฐานข้อมูลสมุนไพรที่มีการใช้ในผู้ติดเชื้อและผู้ป่วยเอดส์.สำนักงานข้อมูลสมุนไพรคณะเภสัชศาสตร์มหาวิทยาลัยมหิดล
หนังสือสมุนไพรในอุทยานแห่งชาติภาคเหนือ.  “มะคำดีควาย”.  (พญ.เพ็ญนภา ทรัพย์เจริญ).  หน้า 151.
หนังสือสมุนไพรสวนสิรีรุกขชาติ.  (คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล).  “มะคำดีควาย Soapberry”.  หน้า 183.
หนังสือพจนานุกรมสมุนไพรไทย, ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 5.  “ประคำดีควาย”.  (ดร.วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม).  หน้า 445-446.
.ฐานข้อมูลเครื่องยา คณะเภสัชศาสตร์อุบลราชธานี(ออนไลน์)
ประคำดีควาย.กลุ่มยาลดไข้ ลดความร้อน.สรรพคุณสมุนไพร 200 ชนิด.โครงการอนุรักษ์พันธุ์กรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯสยามบรมราชกุมารี(ออนไลน์)
ประคำดีควาย(Soapberry) สรรพคุณและพิษประคำดีควาย.พืชเกษตรดอทคอม.เว็บเพื่อพืชเกษตรไทย(ออนไลน์)

Tags : ้ิมะคำดีควาย